muzyka polesia

Kupała na Polesiu Środkowym



 
 
Obchody święta Iwana Kupały na Środkowym Polesiu
(na podstawie materiałów ze wsi Osiwka w rejonie jemilczyńskim (obwód żytomierski)
 
Marharyta Skażenyk
 
     Święto Iwana Kupały (24VI / 7 VII) zajmuje szczególne miejsce w tradycyjnym cyklu rocznym ludowej kultury ukraińskiej. To najdłuższy dzień w roku, po którym słońce zaczyna „powracać do zimy” (di skracają się a noce wydłużają). W tym okresie przyroda osiąga apogeum cyklu wegetacyjnego: zwalnia przyrost roślin, na polach dojrzewa zboże. Rozpoczyna się czas wydawani owoców i nasion.
 
     Według opowieści mieszkańców wsi, w noc kupały maja miejsce prawdziwe dziwy: zioła nabierają leczniczych właściwości, ziemia odsłania skarby, niewiarygodne właściwości ofiaruje swojemu znalazcy kwiat paproci. W ten czas, w tę właśnie noc uaktywniają się nieczyste siły. W różnych lokalnych tradycjach (szczególnie na Polesiu) do dziś spotykamy opowieści o wiedźmach zakradających się pod zwierzęcymi postaciami do sąsiedzkich obór i sprawiających, że krowy chorowały i nie dawały mleka.
 
    Na dużej części ukraińskiego terytorium zachowały się „żywe” wspomnienia o tradycyjnych obchodach święta Iwana Kupały (głównie kobiet urodzonych między 1930 a 1950 rokiem). Artykuł ten poświęcony jest kupalnym obrzędom w Osówce ( ukr. Осівка)w obwodzie żytomierskim, zarejestrowanym przez autorkę w ramach ekspedycji 2005 i 2006 roku (video Oleh Korobow) W obydwu przypadkach obrzędy odbywały się z własnej inicjatywy mieszkańców wsi, a nie na prośbę badaczy. W 2005 roku nagrywaliśmy na jednej z ulic Osówki a w 2006 początkowo w centrum wsi, a potem na tej samej ulicy co rok wcześniej. Głównymi naszymi informatorami i kluczowymi uczestniczkami obrzędów były cztery kobiety, które całe życie przeżyły na jednej ulicy: Marija Kornijiwna Jermolin (ur. 1931), Olga Jakiwna Awramenko (1930), Nadija Prokopiwna Serhijczuk (1938) oraz Olha Iwaniwna Ruzicz (1947). Podśpiewywały im inne kobiety urodzone w latach 50. i 60.
 
 
Fot. 1 Mieszkanki Osówki w czasie obrzędu „Berezowe Kupajło” 06.07.2005р.. (od lewej Marija Jermolin, Olha Iwaniwna Ruzicz, Olga Awramenko, Nadija Serhijczuk

    W tradycjach północnej Żytomierszczyzny centralnym rekwizytem kupalnego obrzędu jest specjalnie ustrojone rytualne drzewko (brzoza lub sosna), jakie nazywano „kupajło” (tak samo nazywano i samo święto i pieśni śpiewane w okresie kupały i św. Piotra). Kupalna tradycja Osówki i sąsiednich wsi (Mikołajówka, Horbowe) wyróżnia się tym, że świętowano nie jeden a dwa dni, ustrajając przy tym dwa różne drzewka – w przeddzień Kupały obchodzono „brzozowe kupajło” a w samą kupałę (7 lipca) „sosnowe kupajło”.
    Dawniej był to obrzęd, w którym brała udział przede wszystkim młodzież. Chłopcy ścinali i drzewko i wkopywali je w odpowiednim miejscu, dziewczęta przygotowywały rekwizyty-ozdoby i przystrajały nimi „kupajło”, śpiewały koło niego. Wśród ozdób były „perewesła” ze słomy, „świeczki” z „bereścia” (skręcona kora brzozowa, stawiana na gałązkach) i małe wianuszki z chabrów. Miała tu tez miejsce swoista rywalizacja między chłopcami a dziewczętami o to której ze stron uda się złamać czubek drzewka.
 
Fot. 2 Ozdoby „Sosnowego kupajła” , Sosnówka 07.07.2005.
 
      Obrzęd kończyło spalenie przystrojonego drzewka. Jego resztki miały zastosowanie lecznicze i gospodarcze. Opalone gałązki kładziono na ogórkowe grządki, żeby dobrze rodziły a osmolonych chabrowych wianki matki używały do kuracji chorych dzieci.
 
Wideo przykład 1: Osówka 2005, zdjęcia O. Korobow i M. Skażenyk. 
 
https://youtu.be/LXdqVk6nmIk

 
 
       Nieprzypadkowy był również wybór miejsca obrzędu. Drzewko umieszczane było na poboczu dróg, którymi prowadzono krowy na pastwisko, aby chronić bydło przed wiedźmami. W tym samym celu w sąsiednich wsiach robiono lalkę, która przywiązywano do ubranego drzewka i razem z nim spalano.
 
    W trakcie obrzędu dziewczęta śpiewały specjalne pieśni. (por. audio przykłady). Ich słowa komentowały obrzędowe czynności, pojawiała się wiedźma. Te same melodie ale już nie w obrzędowym ale lirycznym charakterze śpiewane były w ciągu całego okresu piotrowego postu i nazywane były „petrowkami”.
     
   We wsi Osówka i sąsiednich występują dwie odmiany wielotekstowych melodii. Charakterystykę ich melorytmicznej struktury opisano w pracach autorki (3) i Iryny Klymenko (1, 2), geograficzne zasięgi tych i innych kupalno-petrowskich śpiewów w kontekście całego wschodniosłowiańskiego regionu prezentuje mapa w atlasie (2, mapa 42)
 
Słowa pieśni z motywem wiedźmy:
Дєвка-вєдьма,
Дєвка-вєдьма чарівниця,
Не йде до нас, бо боїться.
 
На дуб лізла,
На дуб лізла, кору гризла
З дуба впала, зєллєчко шукала.
 
Ой на Йвана
Ой на Йвана темненькоє ночі
Щоб чорт вибрав вєдьмєниє очі.
 
Щоб по ночах,
Щоб по ночах не ходили,
Чужих коров не доїли.
 

Literatura
1) Klymenko. I Купальські та петрівські пісні. Історія української музики. Tom1. Від найдавніших часів до ХVІІІ. księga 1. Народна музика. red. O.J. Szewczuk, O. Prilepa i in. Kijów 2016, s.74–91 http://www.etnolog.org.ua/pdf/stories/monografiji/2016/ium.pdf.
 
2) Klymenko. IНаспіви купальсько-петрівської приуроченості в українців: макроареалогія.Проблеми етномузикології. Зб. наук. статей. Ред.-упоряд. Вип. 5. Слов’янська мелогеографія. ks. 1 Kijów 2010, s.138–164. + Atlas, mapy 35–42. http://knmau.com.ua/problems_of_ethnomusicology/05/pdf/09.pdf; http://knmau.com.ua/problems_of_ethnomusicology/05/pdf/atlas-5.pdf.
 
3) Skażenyk M. .Мелогеографічне вивчення Уборті: купальсько-петрівські наспіви та обряди. Проблеми етномузикології. Wyd. 4, red. O. Marizuna Kijów 2009, s. 154–175. http://knmau.com.ua/problems_of_ethnomusicology/04/35.pdf.


PL | BY | UA

Share on Google+

Музыка Палесся / МУЗИКА ПОЛІССЯ// енциклопедія традиційної музики // Энцыклапедыя традыцыйнай музыкі //encyklopedia muzyki tradycyjnej.