muzyka polesia

„Hukanie wiosny” na Środkowym Polesiu



 
 
Obrzędy i pieśni „hukania wiosny” na Środkowym Polesiu
 
Marharyta Skażenyk

      Przywitanie wiosny (a razem z nią nowego cyklu agrarnego) poprzedzały różnorodne obrzędy, wspomnienia jakich przetrwały na ukraińsko-białoruskim pograniczu do początków XXI wieku. Artykuł ten poświęcony jest wczesnowiosennym obrzędom na obszarze północnej części obwodów kijowskiego, żytomierskiego i rówieńskiego Ukrainy i południowo-wschodniej części obwodu homelskiego Białorusi. W lokalnych tradycjach tego obszaru hukanie (przywoływanie) wiosny wiązane było czasowo z różnymi świętami cerkiewnymi, ale za dawniejszą uznaje się wyznaczania odpowiedniego czasu według zmian w przyrodzie – początku tajania śniegu, łamania lodu na rzekach i inne. Na Turowszczyźnie i sąsiadujących ziemiach podstawowym atrybutem obrzędu była przyozdobiona jodełka, z jaka dziewczęta wychodziły na pole, obchodziły wioskę, wspinały się na różne podwyższenia (stóg, drewniane pomosty na siano, pagórek, drzewo, wysoki płot, most nad rzeką, dachu budynków gospodarczych) i z nich „hukały”wiosnę."Na Streczanie ścinali choinkę w lesie, czepiali kwiaty i dookoła wioski obowiązkowo trzeba było obejść z ta choinką”<1>, «Z choinką na pole wyjdziemy, na bramę wysoko staniemy i już hukamy”<2> (por wideo 17; 18).
          
          Przywołanie/przywitanie wiosny mogło odbywać się także z użyciem rytualnych ogni. Palono stare drewniane rzeczy, zużyte postoły (łapcie z łyka), wymłócone snopy żyta. Na kijowskim Polesiu palono zeszłoroczną słomę z pierwszego snopa z dożynek, który podczas zimowych świat stawiano na „pokuciu” pod świętymi obrazami. (W czasie tego obrzędu dziewczęta wychodziły za wieś, na pagórek, gdzie śnieg już stopniał , rozkładały słomę na krzyż, stawały naprzeciwko siebie i „śpiewały wiosnę”. Po obrzędzie słomę palono w piecui przygotowywano wspólną kolację <3>.)W różnych tradycjach obrzęd nazywał się „ogrzewaniem wiosny” <4>, "paleniem wiosny”<5>, "paleniem wesnianki” <6>: "Na zapuski postowe wiosnę palili. Matka ugotowała po jajku, jemy, gramy kolo ognika. Palili stare koszyki, postoły. I biegali wkoło ognia i śpiewali: Da Uhe j wesna, da uhe j krasna” <7>. Obrzędy przywitania wiosny obejmowały przygotowanie i spożywanie rytualnych pokarmów (wypiekane z ciasta ptaszki, chleb, pszenna kasza, pierogi, gotowane jajka, ser), które badacze uznają za rytualne dokarmianie – przypochlebianie się mitologicznym postaciom powiązanym z nadejściem wiosny. (8, s. 26–28).

      Wspólny posiłek uczestników obrzędu (tak jak po obchodach bozonarodzeniowo-noworocznych) oraz zniszczenie podstawowego atrybutu (choinki, drewanianych staroci, słomy) symbolizowały zamknięcie obrzędu.
«Вве́чері наварать наше матєріє, дадуть нам уже хату – „уже йде́те погукайте весну, да будете вечерать”»<8>; « w chacie postawili na stole. Za stół siadamy, pijemy, tańcujemy. A potem te choinkę… kwiaty zdejmujemy, a ja spalimy. I tyle, już wiosnę przywitaliśmy” <9>. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że oprócz szeregu czynności i rekwizytów w obrzędach przywitania wiosny ważną rolę spełniają:
- miejsce (pole, stogi, łąka czas (przeważnie wieczór)
- wiek (dziewczęta i młode kobiety)
- zachowanie uczestników –próby uniesienia się nad ziemię, ruch lub bieg po kole, rytualne procesje.
 Obowiązkowe były także rytualne wezwania do wiosny, które wykrzykiwano lub wyśpiewywano. W ukraińskich i białoruskich obrzędowych pieśniach wiosennych (wesniankach) wiele jest treści z motywami wzywania (ukr. zaklikania) wiosny, w związku z czym przyjęło się nazywać je wiosennymi „zakliczkami”. Niektóre teksty zbudowane są na zasadzie dialogu z wiosną: po zapytaniu (A-hu wesna, a hu krasna, a szczo ty nama prynesła?) brzmi symboliczna odpowiedź, na przykład wyliczenie darów, jakie przyniosła ludziom. (por. teksty przykładów nutowych).
 
    Zależnie od lokalnej tradycji obrzędowe teksty wykonywane były na różne melodie. Podstawową muzyczną cechą „zakliczek” jest specyficzna maniera wykonawcza – intensywne i bardzo głośne brzmienie żeńskich głosów w skrajnie wysokim rejestrze, dzięki czemu śpiew graniczy z krzykiem „Śpiewali mocno,, na całą głowę”.<10>. Przyczynę takiej maniery jedna z wykonawczyń wyjaśniła następująco: „a żeby wiosna szybciej przyszła” <11>
Na szczególna uwagę zasługują czteroczęściowa melodie wiosennych „zakliczek” z jambicznym rytmem, w których melodia wznosi się i zatrzymuje na wysokim poziomie, po czym opada.
 


 
Przykład nutowy  

 
 
 (w. Kopiszcze, rejon olewski, obwód żytomierski) nagr. w 2002 roku, wyk. J. J. Dubrowec (ur 1923) 
 
W tych „zakliczkach” idea przywoływania ( ukr. „zaklik”) zawiera się nie tylko w tekście ale i w samej melodii. Czasem tekst jest po prostu wykrzykiwany, przy zachowaniu intonacji.  

 
 
Fragment filmu. O. Nahornyuka "Kresnianka" (Perebrody, rejon dąbrowicki, obwód rówieński, 2016)
 
 
Fragment filmu. O. Korobowa i M. Skażenyk - rekonstrukcja obrzędu z nad dolnej Uborci  w wykonaniu kijowskiej grupy Wołodar (2008) 
 
W tych i innych "zakliczkach" śpiew często współwystępuje z wołaniem - przejściem głosu z rejestru piersiowego do głównego
Przeskok (krótki albo przytrzymany) może odpowiadać oktawie, septymie lub nie mieć jasno określonej wysokości (por. dyskografia 12- nagr 2, 13 – nagr. 5) i wideo (16).J. Jefremow również wskazuje na specyficzny charakter artykulacji, wskutek której głosy brzmią wysokimi obertonami, nabywając wyjątkowej lotności (ros. полётности) jak jak gdyby „przebijając” przestrzeń. (2, s.64–65; 3, s.53; 4, s.86). Dźwiękowy efekt śpiewu-krzyku wzmacniało także „hukanie” z miejsc górujących nad okolicą (wzgórze, drzewo, most itp.)1.
 
 
Na fotografiach  "Zahukanie wiosny” rekonstrukcja obrzędu w wykonaniu grupy "Wołodar"  z Kijowa (kier. M. Skażenyk) 2008. 
 
 
Przypisy
 <1> Walentyna Dmitriwna Ostapowicz (ur. 1942) wioska Osów (rejon lelczycki, obwód homelski), nagranie autorki i O. Korobowa 2007
<2> Uliana Stepaniwna Borysowiec (ur. 1924), wieś Borowe (lelczycki rejon) Podobne obrzędy w innych regionach por. (1, s.20–21; 6, s. 56; 8, s. 38–46; 11, s. 106–109).
<3>  W. Horodczany w rejonie czarnobylskim. Nagrania O. Zajca od przesiedleńców w w. Ludwiniwka w rej makarowskim, obwód kijowski  
<4> Inne tradycje obwodów homelskiego i kałuskiego. (1, s. 37–39).
<5> Północ rejonu olewskiego w obwodzie żytomierskim. nagrania autorki, O. Korobowa i J. Jefremowa.   
<6> Pleseckie w obwodzie kijowskim, nagrania autorki i O. Korobowa z 2014 r.
< 7> Kopiszcze w rejonie olewskim nagrania autorki i O. Korobowa z 2002 r. w wykonaniu Ewy Dubrowec ur. 1923, Marii Dubrowec (ur 1949) 
< 8 > Dubrowa w rejonie lelczyckim (BY)
<9> Simonicka Rudnia w rejonie lelczyckim, nagrania autorki i Olega Korobowa z 2007  Rytualne drzewka przywiązywano także do drewnianych krzyży na skrzyżowaniach dróg. (wieś Nowe Polesie w rejonie lelczyckim) 
 <10> Najpełniejsza klasyfikacja treści wiosennych "zakliczek" i ich poetyckich wersji T. Agapkina (1, s. 46–82, 282–293).
<11> Żmurne w rejonie lelczyckim 
<12> Szczegółowo o obrzędach przywitania wiosny i związanych z nimi śpiewów w pracach wymienionych w bibliografii (1, s. 100–107; 2, s. 57–58, 63–66; 3; 4; 5; 9; 10; 11, s. 109–113). 
 

ŹRÓDŁA 
 Bibliografia 
  1. Агапкина Т. Этнографические связи календарных песен. Встреча весны в обрядах и фольклоре восточных славян. Москва: Индрик, 2000
  2. Єфремов Є. Веснянки. Історія української музики. Том 1. Від найдавніших часів до ХVІІІ. Кн 1. Народна музика. Редкол. тому О. Ю. Шевчук, О. П. Прилепа та ін. Київ: ІМФЕ, 2016,
  3. Єфремов Є. Музика і ритуал: взаємокоординація звуковисотних чинників та виконавської стилістики в обрядових піснях Центрального Полісся. Студії мистецтвознавчі. Число 4 (8). Київ: ІМФЕ, 2004,
  4. Єфремов Є. Постові веснянки на Київському Поліссі. Проблеми етномузикології. Зб. наук. Статей. Упор. О. І. Мурзина. Вип. 4. Київ, 2009.
  5. Клименко І. Веснянки Західного Полісся (весняні ритуали та пісні Південної Пінщини). Електронна версія на DVD до книги: Клименко Ірина, Мурзина Олена. Київська лабораторія етномузикології. 1992–2007. Київ: НМАУ ім. П. Чайковського, 2008
  6.  Можейко З. Песенная культура Белорусского Полесья: село Тонеж. Минск: Наука и техника, 1971.
  7. Народное музыкальное творчество(учебник). Отв. ред. О. А. Пашина. Санкт-Петербург: Композитор, 2005.
  8. Пашина О. Календарно-песенный цикл у восточных славян. Санкт-Петербург: Композитор, 2006
  9. Скаженик М. Весняні заклички нижньої Уборті: особливості формотворення. Народознавчі Зошити. Вип. 3–4 (69–70), 2006, с. 493–502.
  10. Скаженик М. Песни закликания весны на Среднем Полесье. Tradicija ir Dabartis. Tradition & Contemporarity: Mokslo darbai. Sud. R. Sliužinskas, H. Pshenichkina. № 12. Klaipėda, Klaipėdosuniversitetoleidykla, 2017
  11. Традыцыйная мастацкая культура беларусаў. Т. 6. Гомельскае Палессе і Падняпроўе. Кн. 1. Т. В. Валодзіна (і інш.), ідэя і агул. Рэдагаванне Т. Б. Варфаламеевай. Мінск: Выш. шк., 2012. 910 с.+CD.
 
Dyskografia  
  1. Беларускі музычны фальклор. Серія «Музыкальное творчество народов СССР. Антология». (Польові записи 1960-1980-х рр., уклад. й анотація З. Можейко, І. Назіної, Т. Варфоломеєвої). ВТПО «Фирма Мелодия», 1990. М 30 49231 009.
  2. Рано-рано да зійду на гору. Серія «Традиційна музика Полісся». Ч. 1. Весна, літо. Польові записи Є. Єфремова, І. Клименко, С. Охрімчука, М. Хая. Анотація Є. Єфремова, І. Клименко. Київ: Культурологічна експедиція МНС України + УЕЛФ, 1997.
  3. Традиційна музика Полісся. Київське Поужжя. Польові записи, укладання, стаття, комент. Є. Єфремова. Київ, 2013.
  4. Традиційна музика Полісся. Чорнобильське правобережжя Припяті. Польові записи, укладання, стаття, комент. Є. Єфремова. Київ, 2014.
 
Filmy 
  1. Голоса векав. scen З. Я. Можейко, реж. Н. Савва. Минск: Беларусьфильм, 1979.
  2. Грамніцы. autor: І. Крук, reż. А. Катовіч. Мінск: Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў, 2005.  https://youtu.be/tJ7loLcuR8A
  3. Абрад "Стрэчанне". Запісаны ў в. Сіманічы (Лельчыцкі р-н). Здымкі: Пятро Цалка. Мантаж: Ларыса Шчыракова. https://youtu.be/MjI5BV8ODBM
  4. Креснянка – обряд зустрічі весни в с. Переброди Дубровицького р-ну Рівненської обл.Олексій Нагорнюк. Рівне, 2016. https://youtu.be/XP1gQWgWGQ01
 

PL | BY | UA

Share on Google+

Музыка Палесся / МУЗИКА ПОЛІССЯ// енциклопедія традиційної музики // Энцыклапедыя традыцыйнай музыкі //encyklopedia muzyki tradycyjnej.